آشنایی با سوادکوه

شهرستان سوادكوه یكی از شهرستانهای پانزده گانه استان مازندران است كه در البرز مركزی و در مجاورت استان سمنان قرار گرفته و شهر پل سفید مركز آن با شهر ساری مركز استان مازندران 70 كیلومتر فاصله دارد.

سوادكوه از سمت شمال به شهرستان قائمشهر و از سمت جنوب به شهرستان فیروزكوه و استان تهران واز سمت غرب به شهرستان بابل و از سمت شرق به شهرستان ساری و ارتفاعات دودانگه ونواحي كوهستاني قديم ساري دهستان چاشم(شهریارکوه) دراستان سمنان محدود است. بر اساس آخرین سرشماری عمومی كشور جمعیت آن68286 نفر بوده و مساحت آن به 2078 كیلومتر مربع می رسد. این شهرستان با ترا كم نسبی جمعیت 9/32 نفر در هر كیلومتر مربع مساحت، دارای پائین ترین میانگین در سطح شهرستانهای استان مازندران است.

طبق جدیدترین تقسیمات كشوری سوادکوه از دو بخش بنامهای مركزی وشیرگاه، چهار شهر بنامهای پل سفید،زیرآب، شیرگاه وآلاشت . شش دهستان بنامهای سرخ كلا با 20 آبادی، راستوپی با 69 آبادی، ولوپی با 52 آبادی، كسلیان با 17 آبادی، شرق و غرب شیرگاه با 31 آبادی و دهستان لفور با 29 آبادی تشکیل شده است.

وجه تسمیه و تاریخچه

سوادكوه در دوران مختلف تاریخ، محدوده ثابتی نداشته و همواره حدود و مرز آن در اثرعوامل طبیعی، اقتصادی و سیاسی تغییر یافته است.کشفیات باستان شناسی بهمراه اسناد و مكتوبات تاریخی حاكی از آن است كه سوادكوه از نواحی كهن طبرستان وایران بوده و انسجام بافت اجتماعی و فرهنگی آن در دوران اساطیری ایران ریشه دارد. این ناحیه همواره در تعیین مسیر تاریخ طبرستان حضور مؤثر داشته و مورد توجه حكام دولت مركزی بوده است. مورخینی مانند ابن اسفندیار تا قبل از قرن دهم هجری قمری آنرا جزئی از طبرستان در ایالت فرشوادگر ذكر كرده اند كه از شرق تا جرجان، از غرب تا دیارآذربایجان، از جنوب تا نواحی ری،قومس و دامغان وسعت داشت.

ایالت فرشوادگر كه در آثار مورخینی نظیر استرابون یونانی، ابن اسفندیار،میر ظهیرالدین مرعشی و كتاب اوستا از آن یاد شده تركیبی از واژه های تبری فرش به معنی دشت و جلگه، واد به معنی كوه و گر به معنی دریا ذكر شده است. در برخی دیگر از منابع تاریخی مانند التدوین آمده كه نام قدیم سوادكوه پتشخوارگر و پتشخرگر بوده و فرمانروایان و امرای بسیاری از این منطقه برخاسته و وقایع تاریخی مهمی نظیر ورود و سكونت فریدون پادشاه پیشدادی، پیكاررستم پهلوان مشهورشاهنامه فردوسی با دیوان مازندران و عبوراسكندر مقدونی در جنگ باداریوش سوم پادشاه ایران آخرین پادشاه هخامنشی در این ناحیه روی داده است.

در روایات شاهنامه فردوسی و اوستا، كتاب دینی پیروان آئین زرتشت آمده است كه سوادكوه در گذشته محل زندگی انسان‌های متمدنی بوده كه آئین دیوسنائی داشته واژهائی نظیر دیوا، دی، دوآزرك و دا كه اكنون نیز در زبان بومیان این نواحی رایج می باشد، از آن روزگاران به یادگار مانده است. نشانه هائی نیز از آئین میترائیسم ومهر پرستی در قرون اولیه میلادی و اواسط حكومت پادشاهان ساسانی، در این ناحیه وجود داشت. در زمان یزگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی ایران، حكومت سرزمین سوادكوه به ولاش واگذار و لقب فرشواد جر شاه به او اعطا گردید.

ساكنین این ناحیه بدلیل وضعیت طبیعی منطقه در بدو ورود سپاهیان عربها به ایران، سالیان متمادی با آنها و عوامل خلفای اموی مبارزه كرده و حتی تاقرن چهارم هجری بزبان پهلوی سخن می گفته و باخط پهلوی كتابت می كرده اند. كتیبه ای نیز به خط پهلوی ساسانی در بنای باستانی برج لاجیم بر جای مانده مربوط به قرن پنجم هجری قمری است. سرانجام اهالی منطقه با اختیار و تسلط كامل دین جدید را پذیرفته و به اسلام علوی روی آوردند. عده ای از مورخین بهمین دلیل سوادكوه را كوه سیاه معنی كرده و بر این عقیده اند كه [[اعراب[[ در طی سالها مبارزه با مردم این ناحیه شكست خورده و بدلیل هراس ناشی از هیبت كوههای مرتفع وصعب العبور كه از انبوه درختان بلند و كهنسال پوشیده بوده نام سوادكوه یا كوه سیاه را بر این سزمین نهادند.

در عهد خلافت مأمون خلیفه عباسی،اسپهبد مازیار به جر شاه یا پادشاه كوهستان ملقب گردید. این كوه بخشی از كوههای آپارسن قدیم بود كه در كتاب اوستا او پامیری یسنا خوانده می شد و اكنون نیز همین نام در سوادكوه وجود دارد.

در برخی از اسناد و مكتوبات تاریخی بجای مانده از جمله كتاب التدوین، سوادكوه را همان ناحیه مشهور فرشوادگر دانسته اند كه در آثار مورخین مختلف در طی دوران تاریخی فرشوادگر، پرشخوارگر، پتشخوارگر، پرخواتروس، فرشوادجر، پذشخوارگر نیز خوانده شده است.

درهمین كتاب ذكر شده كه تا زمانحكومت فریدون، ششمین پادشاه پیشدادی ایران، سوادكوه جزء اقطار مازندران در حوزه فرشوادگر بوده و فریدون در ناحیه شیلاب یاتیلاب سوادكوه بزرگ شده است. در كتاب اوستا نیز آمده كه فرشوادگر در جنوب دریای فرا فكرت قرار دارد و تخت گاه دیوان مازنی است.

در تحولات اجتماعی و تاریخی بعد از قرن پنجم تا اواخرقرن سیزدهم هجری قمری نیز همواره نام سوادكوه به‌عنوان منطقه ای امن و محفوظ مطرح بوده است. بهمین دلیل باید اذعان داشت كه بافت فرهنگی، اجتماعی و تمدن غنی و باستانی این منطقه به سنت دیگر مناطق كشور در طی فراز و نشیبهای تاریخ دچارآسیب كمتری شده است.

نام این منطقه از واژههند و ایرانی سو، زئو، دئو، گرفته شده كه معادل واژه فارسی روشنائی است. واژه های شبیه آنها نیز كماكان در گویش و نام اماكن مختلف وجود دارد. واژه سات نیز در اغلب نقاط مازندران بجای واژه صاف و روشن بكار می رود. در سوادكوه نیز در نام روستای سات روآر، مرتع سوته، رودخانه ذبیر و در زیرآبو سئو رویا آب روشن، فرمانهای مختلف این واژه باستانی دیده می شود.

درحال حاضر نیز اهالی منطقه كوههای صاف و عاری از درخت را ساكو می خوانند كه مخفف كلمه سات كوه یا كوه صاف می باشد.

عده ای نیز بر این عقیده اند كه نام سوادكوه از كوه, سوات گرفته شده كه در جنوب شرقیروستای چرات در دهستان ولوچی واقع شده و در ارتفاعات آن آثاری از تمدن قدیم مشاهده می شود كه احتمالاً بدلیل استقرار حاكمان قدیم سوادكوه بر جای مانده است.

با توجه به اینكه واژه سات با دگرگونی واژه سئو یا دئو پدید آمده و به معنی صاف روشن در جملات بكار می رود بهتر آن است كه نام سوادكوه را بر گرفته از واژه سات كوه یا كوه صاف و بدون درخت بدانیم. در حال حاضر نیز واژه های سات روآر به معنی آب زلال و روشن، سئو دركا به معنی زلال و صاف، ذیب لا به معنی روشن و درگویش بومیان منطقه بكار می رود.

عده ای ازمحققین نیز معقدند كه نام سوادكوه با تغییر واژه كهن فرشوادگر به فرشواد كوه سپس تبدیل آن به سوادكوه پدید امده است.

در بر خی از اسناد و كتب تاریخی اسامی دیگری مانندقارن كوه، شروین كوه، جبال شروین و كولاچی نیز برای این نا حیه بكار رفته است. میرظهیرالدین مرعشی نیز در میان وقایع تاریخی قرن هشتم هجری قمری آن راگلابی نامیده كه علت آن معلوم نیست.

اقلیم

شهرستان سوادكوه در یك دره وسیع طولانی ودر دامنه های شمالی رشته كوههای البرز مركزی واقع شده است. حوزه كلی این ناحیه از منتهی الیه جلگه های جنوبی، و 30 كیلومتری دریای خزر آغاز ده و با شیب بسیارتند به سوی جنوب كشیده می شود. پوشش ارتفاعات تا بلندی 2000 متری سرسبز و جنگلی و از آن به بعد مرتعی، خشك با آب و هوای سردسیری می باشد.

جهت شرقی و غربی این ارتفاعات به موازات سواحل دریای خزر مانع و سد بزرگ برای تبادل جریان های جوی بین این دریا و فلات مركزی یاران بوده و جریانهای غربی به همراه ابرهای باران آوركه از غرب اروپا به ایران می رسند در كنار دیواره های ستببر و غول پیكر این كوهستان محبوس شده و باعث ریزش برف و باران فراوان و سودمند می شوند. واحد مركزی این رشته كوهها در سوادكوه قرار دارد. ارتفاعات و تپه ماهورهائی كه از جنوب به شمال كشیده شده اند به سرعت بلندی خود را از دست می دهند و به جلگه مازندران و بر حاشیه جنوبی شهرستان قائم شهر منتهی می شوند. آبادیهای فراوانی نیز در دل این ارتفاعات قرار داشته و در سطح شهرستان سوادپراكنده اند.

دهستان راستوپی از مجموعه كوههائی تشكیل شده كه بلندترین نقطه آن بنام قله اتابك، 3271 متر از سط ح دریا ارتفاع دارد. حوزه ارتفاعات و دره های شلفین نیز منطقه ولوپی را تشكیل می دهند كه ارتفاع آنها از جنوب به شمال و متمایل به شرق كاسته شده و بلندترین نقطه این ناحیه نیز 3500 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. شهر آلاشت در ارتفاع 1800 متری شیب شرقی این ناحیه واقع شده است.

دره ها و ارتفاعات وسو یا امامزاده حسن با بلندی 2865 متر و امتداد غربی، شرقی، منطقه لفور را در غرب شهرستان سوادكوه پدید آورده اند كه دارای جنگلهای انبوه و بسیار زیبائی می باشد. منطقه كسلیان در دامنه های غربی دره اصلی سوادكوه و شرق این شهرستان دارای وضعیت مشابه دهستان لفور می باشد.

اختلاف ارتفاع زیاد در فواصل اندك و بالا بودن میانگین شیب زمین سبب شده است كه آب و هوا و پوشش گیاهی سوادكوه بشكل بسیار متنوع و متفاوتی جلوه گر شود.

بارش در ارتفاعات این شهرستان بصورت برف در نواحی كم ارتفاع شمالی بصورت باران می باشد.

نواحی قشلاقی ان در ارتفاع 200 الی 750 متر و ارتفاع بالا از 1700 متری تا نواحی ییلاقی و مراتع، كاملا متمایز از یكدیگرند. مراتع این ناحیه از بهترین و غنی ترین انواع در سطح كشور بشمار می روند.

جاذبه های تاریخی

· برج لاجیم

· غار اسپهبد خورشید یا کرکیل دژ

· پل باستانی شیرگاه

· جاذبه های تاریخی

· غار اسپهبد خورشید یا کرکیل دژ

· پل باستانی شیرگاه

· پل شاپور

· پل قدیمی پل سفید

· آرامگاه مقتولین راه آهن سوادكوه

· آرامگاه اخوت

كلیسای سوادكوه

این كلیسای كوچك با پلان مستطیل شكل در جانب شرقی جاده سوادكوه، در 90 كیلومتری جنوب قائم شهر، در محل سرخ آباد قرار دارد. این معبد در اوایل دوران پهلوی برای انجام مراسم مذهبی كاركنان راه آهن ساخته شد و در حال حاضر در شرف ویرانه كامل قرار دارد. تاریخ

قلعه گردن اوریم كه یكی از مرتفع ترین قله های سوادكوه می باشد.

قلعه اساس در پشت روستای ازون ده در اطراف شهر پل سفید كه این مكان نیز از لحاظ جغرافیائی دارای ارتفاع زیادی است.

قلعه پرستوك در مجاورت روستای سرخ كلا در حاشیه شمالی شهر زیرآب بنا گردیده بود. مصالح اصلی آن سنگ با ملاط ساروج بوده و در بالای قلعه در میان یك حوض چاهی عمیق مشاهده می شود.

با تحقیق در پلان آن مشخص شده كه بنا بر روی چهار نیل پایه قوی قرار داشته و دارای دو دروازه و چهار برج نگهبانی بوده است. در 50 متری آن قلعه ای دیگر معروف به قلعه وزیری قرار دارد.

قلعه خاجمه كوه كه در مقابل قلعه پرستوك قرار داشته و كوچكتر از آن است پلان دارای شكل مدور با یك دروازه می باشد. در فاصله 10 متری بیرون دیوار چاهی قرار داشته كه آب قلعه را تأمین می كرد. بدلیل وضعیت منطقه این احتمال وجود دارد كه سنگهای این بنا از فاصله 15 كیلومتری با دست به دست كردن توسط سربازان و كارگران بر پای كار رسیده است.

برج كوچك منطقه سوادكوه كه در یكی از ییلاقات شهر زیرآب است و با سنگ و ملاط ساروج ساخته شده است.

قلعه عباس آباد پل معروف ورسك در منطقه عباس آباد قرار دارد. كوهی متصل به پایه جنوبی پل واقع شده كه بر روی آن یك محوطه شیب دار دیده می شود. در این مكان آثار از ویرانه های یك قلعه قدیمی مشاهده می شود كه در مصالح عمده آن سنگ، گچ، آجر و ساروج بوده و محققین در سده های قبل وجود آثاری از بارو، حصار، اتاق های متعدد و پایه های برج را ثبت كرده اند.

مكتوبات تاریخی حاكی از آن است كه قلاع بیشماری در منطقه كوهستانی سوادكوه وجود داشته كه بیشتر آنها از بین رفته اند. در حال حاضر در برخی از نقاط این ناحیه آثاری از این قلعه بر جای مانده كه مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

قلعه قدیمی در اراضی جنگلی قفلك در كنار رودخانه كسلیان، در شرق شهر شیرگاه و در جانب غربی جنگل كند بن یار علی بیك. برای رسیدن به این محل باید از شیرگاه به جنگل قلك و حسن بور زیرآب و شاه كوه عبور كرد. اكنون نیز این مكان مملو از آجرهای قدیمی، سفاهای رنگارنگ است. بیشتر آجرها با ابعاد بزرگ و مربوط به دوران ساسانی می باشد.

آثار قلعه و برج ویرانه با پی بنای بسیار زیبا در كنا غار اسپهبد خورشید.

قلعه گردن در عباس آبد راستوپی

آثار یك قلعه باستانی در جانب راست آخرین تونل به طرف فیروزكوه در مجاورت راه آهن دوگل كه با آجر، گچ و ساروج نباشده باشد.

ویرانه یك قلعه در راه گدوك به ورسك قبل از اولین تونل در جانب شرقی جاده اصلی.

آثار تاریخی دیگر شهرستان سوادكوه عبارت‌اند از :

حمام قدیمی روستای اسبوكلا، در 20 كیلومتری شهر شیرگاه.

حمام قدیمی روستای فرامرز كلا، در 10 كیلومتری شهر شیرگاه.

مسجد شهر آلاشت

مسجد جامع شهر زیرآب كه سقف چوبی آن با كنده كاریهائی زیبائی از دعای صد بند (جوشن كبیر) با ظرافت و خطی خوش و بلوكه های چوبی منظم، از شاهكارهای هنری به شمار می رود.

تكیه روستای بایع كلا در 10 كیلومتری شهر پل سفید با یك علم جالب توجه كه اهالی بر این عقیده اند كه از عالم غیب به این مكان امده است.

برج تاریخی لمرز با قدمت فراوان در 8 كیلومتری شهر پل سفید.

تپه چكوت در اراضی جنگل روستای سرآب گردان شهر شیرگاه، در اطراف این محوطه باستانی گنگ ها و یا لوله های سفالین به طول 30سانتی متر كشف شده و معروف است كه در روزگاران قدیم شیر گاو و گوسفند را پس از دوشیدن با این لوله های سفالی به محل شاه زیارت هدایت می كردند.

محوطه باستانی هفت كولی در اراضی جنگلی روستای چالی شهر شیرگاه با سفالها و آجرهائی كه بیانگر آبادی و رونق این ناحیه در سده های قبل می باشد.

حمام و عمارت علی محمد خان در روستای برنت در 30 كیلومتری شهر پل سفید.

تپه باستانی كتی لته در شیرگاه

بقایای راه قدیمی در گدوك و 40 كیلومتری پل سفید به طرف جنوب كه باقیمانده جاده عباسی قدیم است كه از اصفهان تا فرج آباد و استراحتگاه شاه عباس اول در سواحل دریای خزر ادامه می یافت. این راه در سال 1051 و یا 1031 هجری قمری با طراحی یك مهندس هلندی و زمان صدارت سارو تقی ساخته شد.